ÖLÇME:Bilinen bir birimle, aynı cinsten bilinmeyen bir boyutun karşılaştırılmasına ölçme denir.
Örneğin milimetre(mm), santimetre(cm) v.b. birimlerle ölçülerin – derece( o ) ve dakika( ı ) birimleriyle açıların karşılaştırılmasıdır. Sonuç bilinen bir birimle ifade edilir.
KONTROL:
Geometrik şekil (form) veya ölçülerin saptanmış değerlerle karşılaştırılmasıdır.
Örneğin sabit gönyelerle açıların, çatal ve tampon mastarlarla mil ve deliklerin karşılaştırılması yapılır.
Ölçmede sonuç ‘’sayısal’’, kontrolde ise sonuç ‘’iyi’’ veya ‘’bozuk’’ olarak belirtilir.
Günlük yaşamda bu tip karşılaştırma işlemleri sıkça yapılmaktadır. Bir cismin uzunluğu, sıcaklığı, ağırlığı veya rengi gibi çeşitli fiziksel özeliklerinin belirlenme işlemleri ancak ölçme tekniği ile mümkündür. Her ne kadar insanlar çeşitli duyu organları ile bu tür fiziksel özelikleri algılayabilirse de kişiden kişiye bu özeliklerin farklılıklar göstermesi yüzünden, bu algılama işlemleri yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle pratikte insan duygularından etkilenmeyen çeşitli ölçme aletleri, sistemleri ve yöntemleri geliştirilmiştir.
Ölçme işlemlerinin hemen bütün mühendislik dalları ile yakından ilişkisi vardır. Özellikle laboratuvar çalışmalarının her kademesinde ölçmeye gerek duyulmaktadır.
Ölçmeler yapılırken;
1) sistem seçimi,
2) ölçme sonuçlarının çeşitli istatistiki yöntemler ile değerlendirilmesi ve
3) ölçmedeki hassasiyetlerin belirlenmesi, ölçme tekniğinin temel konulandır.
TANIMLAR
1) Okunabilirlik (Readabîlty) ;
Ölçme cihazının okuma skalasının genişliğidir. Genelde okunabilirliği büyük olan aletler tercih edilmelidir. Örnek olarak aynı alt ve üst okuma sınırları içinde skalası 30 cm olan bir cihaz, skalası 15 cm olan bir cihazdan daha iyidir.
2) En Küçük Değerlendirme ( Leasi Count) :
Ölçme cihazı skalasında okunabilen iki değer arasındaki en küçük fark olarak tanımlanır. Başka bir deyişle, fiziksel büyüklükteki değişikliğin cihaz tarafından algılanabilen en küçük değeri olarak verilebilir.
1) Cihazın skalasının uzunluğu,
2) kademelendirilmesi,
3) ibresinin veya
4) yazıcı ucunun kalınlığı,
5) paralaks olayları, en küçük değerlendirmeye etki eden belli başlı faktörlerdir.
3) Duyarlık (Sensitivity) :
Ölçme cihazı ibresinin doğrusal hareket ettiği varsayımı ile, ibrenin hareket miktarının ölçülen fiziksel büyüklüğe oranıdır. Örnek olarak, 25 cm skalalı bir hız ölçme aletinde en fazla 10 m/s hız ölçülebiliyor ise, bu cihazın duyarlılığı, 2,5 cm/(m/s) değerindedir.
Sayısal (digital) ölçme yapan cihazlarda duyarlık tanımı, bu cihazların çeşitli kademe düğmelerine basıldıkça farklı değerlerde olabilir. Bu nedenle bu tip cihazlarda her bir kademe için farklı duyarlık değerleri verilebilir. Örnek olarak, voltaj ölçen bir alette 200 mV kademesinde duyarlık 0,1 mV iken 500 V kademesinde 2 V olabilir.
4) Histerizis (Hysteresis) :
Genellikle bir ölçme cihazında, ölçme yapılırken herhangi bir değere artarak veya azalarak yaklaşılması durumunda histerizis olayı nedeniyle farklı değerler okunabilir (Şekil 1.1). Örnek olarak bir termometre ile ortam sıcaklığı ölçülürken, termometrenin yüksek sıcaklıktan veya alçak sıcaklıktan yaklaşması durumlarında aynı ortam sıcaklığı için aynı termometre farklı iki değer gösterebilir. Histerizis olayında 1) cihazlardaki mekanik sürtünmeler, 2) manyetik etkiler, 3) elastik deformasyonlar ve 4) ısıl etkiler rol oynar.
5) Doğruluk (Accuracy) :
Bir fiziksel özeliğin ölçümünde gerçek değer ile cihazın gösterdiği değer arasındaki farktır. Doğruluk genellikle cihazın tam skalasının yüzdesi cinsinden verilir. Örnek olarak, 100 bar’a kadar ölçme yapabilen bir basınç aletinin doğruluğu % 1 ise, bu cihaz ile ± 1 bar sınırları içinde ölçme yapılabilir. 6) Kesinlik (Precision) : Bir ölçme aletinin aynı bir fiziksel büyüklüğe ait tekrarlanan çeşitli ölçmeler esnasında aynı değeri verebilme özeliğidir. Cihazların kesinlik ve doğruluk tanımları genellikle birbirlerine karıştırılan kavramlardır. Bu iki kavramın farkını açıklayabilmek için örnek olarak, 100 Ω olduğu bilinen bir elektrik direncinin aynı bir cihazla on defa ölçüldüğü düşünülsün. Bu ölçmeler esnasındaki değerler sırasıyla 102, 104, 104, 103, 105, 106, 103, 105, 102, 106 Ω ise, on ölçme sonucunda ortalama değer olarak 104 Ω olarak belirlenir. Gözönüne alınan bu direnç ölçme cihazının ; doğruluğu (106 – 100)/I00 = % 6 (6 Ω) iken, kesinliği (106 -104)/104 = % 2 ‘den daha iyidir. Çünkü bu alet ortalama değerden ± 2 Ω sapmıştır. Eğer bu cihaz 100 Ω’a göre kalibre edilir ise ± 2 Ω doğrulukla ölçme yapabilir. Sonuç olarak, ölçme cihazlarının ; ; doğrulukları kalibrasyon ile iyileştirilebilmelerine karşılık, kesinlikleri iyileştirilemez. 7) Hata (Error) : Doğruluktan sapma değerlerine hata adı verilir. Hata analizi kısmında inceleneceği gibi, hem deneyi yapan şahısdan hem de ölçme aletinden gelen çeşitli hatalar vardır.
8) Kalibrasyon (Calibration) :
Bir ölçme aletinin doğruluğu bilinen değerler ile karşılaştırılarak hatalarının azaltılması işlemidir. Bütün ölçme aletleri için zaman zaman kalibrasyon işlemi gerekebilir.
Bu işlem; (1) standartlar enstitülerinin imkanları ile, (2) doğruluğu bilinen ve kanıtlanmış cihazlar ile veya (3) bilinen bir kaynak ile karşılaştırılarak yapılabilir.
9) Standart (Standart) :
Ulusal veya uluslararası kuruluşlar tarafından kabul edilen belirli ölçülerdeki fiziksel büyüklük, ölçme yöntemi veya uyulması gereken kaidelerdir. Ülkemizde standartları yapan ulusal kuruluş, TSE (Türk Standartlar Enstitüsü), uluslararası kuruluş ise merkezi Fransa’da, Sevr’de bulunan “International Bureau of Weights and Measures” birliğidir. Platin-iridyum alaşımından yapılmış uluslararası standart 1 metre uzunluk ve 1 kg kütle, Sevr’deki bu büroda hassas şartlarda saklanmaktadır.
ÖRNEĞİN Biyodizel TS EN 14213 standardına göre üretilmektedir
10) Boyut (Dimension) ve Birim (ünü) :
Boyut, bir sistemin veya bir cismin özeliği veya davranışını belirlemek üzere kullanılan fiziksel değişkenlere verilen genel addır. Birim ise boyut için seçilen keyfi bir karşılaştırma değeridir. Herhangi bir cisme veya sisteme ait uzunluk, alan, basınç, sıcaklık, kütle vb. gibi fiziksel özelikler boyuta, m, ft, arşın, m2, dekar, bar, psi, °C, K, kg, gr, lb gibi büyüklükler ise birime örnektir.
