Ortam etkili değişken dirençler
Güncelleme 16/08/2024
Ortam etkili değişken dirençler
1 ) Isı Etkili Dirençler : Termistör (Termistans) (NTC – PTC )
2 ) Işık Etkili Dirençler : Fotodirenç (LDR)
3 ) Voltaj duyarlı direnç / voltaj kontrollü direnç : Varistör ( VDR )
1 ) Isı Etkili Dirençler
Isınınca direnci değişen elemanlara termistör denir. Termistör ısı ile değerleri değişen bir direnç türüdür.
Ortamdaki ısı değişimini algılayan cihazlara ısı veya sıcaklık sensörleri denir. Bir çok maddenin elektriksel direnci sıcaklıkla değişir. Sıcaklığa karşı hassas olan maddeler kullanılarak sıcaklık kontrolü ve sıcaklık ölçümü yapılabilir. Sıcaklık ile direnci değişen elektronik malzemelere; term (sıcaklık) ve rezistör (direnç), kelimelerinin birleşimi olan termistör denir.Termistörlerin bazı tipleri ısı ile doğru orantılı, bazı tipleri de ısı ile ters orantılı olmak üzere dirençlerini değiştirirler. Termistörler genellikle yarı iletken malzemelerden üretilirler. Termistör yapımında çoğunlukla oksitlenmiş manganez, nikel, bakır veya kobaltın karışımı olan maddeler kullanılır.
Termistörler ikiye ayrılır.
Termistör Çeşitleri; sıcaklık sabitine göre ntc ptc;
- Negatif ısı katsayılı direnç (negative temperature coefficient-NTC)
- Pozitif ısı katsayılı direnç (positivie temperature coefficient- PTC)
NTC Direnç
NTC’nin çalışma prensibi; Bulunduğu ortamın veya temas ettiği yüzeyin sıcaklığı arttıkça elektriksel direnci azalan devre elemanıdır. PTC’lerin tam tersidirler. Metal oksit, germanyum ve silikon gibi maddelerden yapılır.
NTC’lerin kullanım alanları; NTC’ler – 300 C° ile +50 C° arasındaki sıcaklıklarda kararlı bir şekilde çalışabilirler. 0.1 C°’ye kadar duyarlılıkta olanları vardır. Daha çok elektronik termometrelerde, arabaların radyatörlerinde, amplifikatörlerin çıkış güç katlarında, ısı denetimli havyalarda kullanılırlar. PTC’lere göre kullanım alanları daha fazladır.
NTC’nin sağlamlık testi; NTC’yi uçlarından ohmmetreye bağladığınızda ilk olarak oda sıcaklığında NTC’nin üzerinde yazılı değeri okumamız gerekiyor. Daha sonra mum veya benzeri bir araç ile ısıttığımızda direnci azalıyor ise NTC sağlam demektir. Bunun dışında bir durum gerçekleşiyorsa NTC arızalıdır.
NTC termistör kullanım alanları;
- Trafo ve motor gibi aşırı ısınmadan dolayı devreden çıkarılması istenen sistemlere NTC termistör yerleştirilir. Koruma ve alarm devresini harekete geçirir.
- Su seviye kontrolü için yerleştirilen NTC ler (düşme yükselme durumlarında) pompa devresini çalıştırır veya durdurur.
- Motora seri bağlanan NTC direnç küçük akım çeker. Böylece motorun güvenli yol alması sağlanır.
- Röleye seri bağlanan NTC direnç röleyi gecikmeli çalıştırır.
PTC Direnç
Pozitif sıcaklık sabitine (PTC) sahip dirençler, ısındığında direnç değeri artar, sıcaklık azaldıkça direnç değeri azalır. Metaller, fungsten ve baryum titamatın bu özellikleri vardır.
PTC’nin çalışma prensibi; Bulunduğu ortamın veya temas ettiği yüzeyin sıcaklığı arttıkça elektriksel direnci de artan elektronik devre elemanlarıdır.
PTC’lerin kullanım alanları; PTC’ler – 60 °C ile +150 °C arasındaki sıcaklıklarda kararlı bir şekilde çalışabilirler. 0.1 °C’ ye kadar duyarlılıkta olanları vardır. Daha çok elektrik motorlarını fazla ısınmaya karşı korumak için tasarlanan devrelerde kullanılırlar. Ayrıca ısı seviyesini belirli bir değer aralığında tutulması gereken tüm işlemlerde, tüm devrelerde kullanılabilir.
PTC’nin sağlamlık testi;PTC’yi uçlarından ohmmetreye bağladığımızda ilk olarak oda sıcaklığında PTC’nin üzerinde yazılı olan değeri okumamız gereklidir. Daha sonra mum veya benzeri bir araç ile ısıttığınızda direnci yükselir ise PTC sağlamdır. Bunun dışında bir durum gerçekleşiyor ise PTC arızalı demektir.
PTC termistör kullanım alanları; örnek olarak röleye paralel bağlı PTC direnç, rölenin gecikmeli çekmesini sağlar. Floresan lambalara da starter yerine PTC kullanılabilir.
Termistörler foto dirençlerin kullanıldığı tüm devrelerde kullanılabilir.
Termistörlerde Saglamlık Kontrolü
Ohm metre x 100 konumunda iken (PTC / NTC) ohm metre uçlarına bağlanır, (termistör bir direnç olduğu için yönüne bakılmaz) ve eleman ısıtılarak ohm metre göstergesinin kontrolü yapılır.
Eleman ısıtıldığı zaman PTC ise ısındıkça direnç artar, NTC ise ısındıkça direnç azalır. Eğer termistör ısıtılmasına rağmen göstergede bir değişiklik olmuyorsa yeni bir termistör alınmalıdır.
2 ) Işık Etkili Dirençler
Fotodirenç (LDR)
LDR (fotodirenç, light dependent resistance), karanlıkta yüksek, aydınlıkta az direnç gösteren devre elemanlarına ışık etkili direnç denir.
Başka bir ifadeyle LDR’nin üzerine düşen ışık değerine göre gösterdiği direnç değişimi ters orantılıdır. LDR’ler, CdS (kadmiyum sülfür), CdSe (kadmiyum selinür), selenyum, germanyum ve silisyum vb. gibi ışığa karşı çok duyarlı maddelerden imal edilirler.
LDR yapımında kullanılan madde, algılama süresini ve algılayıcının hassasiyetini belirlemekte meydana getirilen tabakanın biçiminde algılayıcının duyarlılığını etkiler. LDR’ye gelen ışığın odaklaşmasını sağlamak için üst bölüm cam veya şeffaf plastikle kaplanır. LDR üreticileri tarafından, LDR imalatı farklı ebatlarda yapılır. Gövde ebatları büyüdükçe güç değerleri yükselir ve geçirecekleri akım da artar. LDR fiyatları da gövde ebatları ve güç değerlerine göre farklılık gösterir.
3 ) Voltaj duyarlı direnç / voltaj kontrollü direnç :
Varistör ( VDR )
Uçlarına uygulanan gerilim miktarı ile ters orantılı olarak direnç değeri değişen elemanlara varistör adı verilir. Varistörler frekans kaymasını yada aşırı gerilimden korunmak için gerilim sabitlemesi istenen rezonans devrelerine yardımcı, limitör devrelerinde kullanılmaktadır.
Elektrikle çalışan cihazlarda cihazı koruma amaçlı olarak kullanılan elektronik devre elemanı. direnci üzerinden geçen gerilim ile ters orantılı olarak değişir. ani gerilim yükselmelerinde yanarak devreyi korur. bazen bir elektronikçiye bozulan bir televizyonunuz için vereceğiniz yüzlerce liranın altında yatan elli kuruşa satılan bir adet varistördür.
Varistör Nerelerde Kullanılır: Çinko oksitten yapılan varistörler genelde şebeke gerilimi 220VAC olan alanlarda kullanılır. Kullanma maksatı, Şebeke voltajı yükseldiğinde aşırı voltu önüne geçmek için bu eleman varistör kendini feda eder. Yani kısa devre ya da yakın bir kimyasal değişim olup devredeki sigortayı attırıp gelen şebeke gerilimini devreden keser. Bu olay çok kısa zaman içinde olur ki devrede olan trafo girişi aşırı akım voltajından kurtulur.Varistörün değeri 220V için 275V değerinde olmalı diyorum. Çünkü tepe değerine göre devreye bağlayalım ki, aksi halde voltaj yükselmediği halde varistör devreyi kesmesin.
Termokupl (Isılçift)
Termokuplların çalışma prensibi; Bütün iletkenler ısıtıldıklarında içlerinde bulunan elektronlarda bir hareketlenme meydana gelir. Ancak bu hareketlenme çeşitli iletkenler arasında farklılık gösterebilir. Bu maddenin ayırt edici özelliklerinden biridir. Biz de iletkenlerin bu farklarından yararlanarak sıcaklık ölçümü yapabiliriz.
İki farklı iletkenin birer uçları birbirine kaynak edilip ya da sıkıca birbirine bağlanıp boşta kalan uçlarına hassas bir voltmetre bağlandığında, eğer birleştirdiğimiz ucu ısıtırsak, sıcaklıkla orantılı olarak voltmetrede mV’lar mertebesinde bir DA gerilim elde ederiz. Elde ettiğimiz gerilimin değeri kullandığımız metallerin sıcaklığa verdiği tepki ile orantılıdır.
Termokupllar evresel etkenlerden zarar görmemesi için genelde birleşim noktası bir kılıf içinde bulundurulur.
Ayrıca termokupullar gerilim ürettikleri için aktif transdüserlerdir. PTC ve NTC ise pasif transdüserlerdir. Çıkış gerilimleri çok düşük olduğundan, daha çok çıkışına bir gerilim yükseltici bağlanarak kullanılır. Termokuplun yapımında genellikle bakır, demir, konstantan, platin, mangan, nikel gibi metaller kullanılır.
Termokuplların kullanım alanları; Termokupllar -200 °C ile +2300 °C arasında çalışabildiklerinden endüstride en çok tercih edilen ısı kontrol elemanlarıdır. Genellikle endüstri tesislerindeki yüksek sıcaklıkta çalışan kazanların ısı kontrolünde kullanılır.
Termokuplların sağlamlık testi; Avometre milivolt (örneğin;200mV.) kademesine alınır. Termokuplun uçlarına avometrenin prop uçları sabitlenir. Termokuplun ucu havya yada çakmakla ısıtılır.
Avometrenin ekranında gerilim değişimi olup olmadığı gözlenir. Gerilim değişimi varsa termokupl sağlamdır.